Afweermechanismen

'Je laatdunkend uitlaten over een ander' is een van de hoogst scorende ergernissen op het werk.

Psychologisch interessant, het voorziet natuurlijk in een behoefte om eigen spanning kwijt te raken. Maar vervolgens, waar komt die spanning eigenlijk vandaan? Eigen onzekerheid, oude pijn? Ons zelfbeeld moet beschermd worden en psychische pijn vermeden...

En zo zijn er allerlei afweermechanismen te beschrijven waar we ons niet altijd van bewust zijn. De klassieke indeling van George Vaillant kent een opbouw van primitieve vormen naar volwassen strategieën:

Lees HIER en HIER meer over allerlei beschreven vormen.

Een primitief afweermechanisme vermindert op de korte termijn de emotioneel ervaren druk, maar vormt op de langere termijn geen goede bescherming. 

Met het ouder worden ontwikkelen we vaak betere, slimmere en meer volwassen vormen van afweer. Maar hoe volwassen ook, voor veelvuldig afweren betaal je vroeg of laat een prijs. Immers, je laat jezelf niet zien! 

Inzicht (bewustwording) en therapie kunnen nodig zijn om hier doorheen te breken. 

Lijden vandaag de dag

Over mentaal welzijn in de context van de huidige normen van de maatschappij. Over onze soort en hoe we zo vaak voorbij leven aan onze universele behoeften. Voelen zonder label. Kan jij het (nog)? 

En als het gaat over de gevolgen van de neo-liberale samenleving en doorgeslagen individualisme, ik vroeg me af of er niet een verband te leggen is met de explosie van allerlei soorten hulpverleners in dit land. Het verraadt de diep menselijke behoefte aan sociale relaties, ergens bijhoren en gezien worden door de ander. Lukt dat niet in de de maatschappij, dan maar in een van de vele, vele spreekkamers... 

Damiaan Denys (psychiater) slaat de spijker op zijn kop als hij zegt dat tegenwoordig het gewone lijden niet meer geaccepteerd wordt. Zoeken we naar externe legitimatie voor onze complexe binnenwereld. En waarom? Uit angst om te beseffen dat we kwetsbaar zijn.

Een les zou kunnen zijn om de komende jaren meer in te zetten op preventieve sociale consultatie ofwel een mentale apk. Maar dan wel met een frisse, nieuwe collectivistische missie! 

Laat die lat eens liggen !

Een veel gebezigde impuls die overvraagde mensen zichzelf wijsmaken, is het zichzelf opleggen van een verlaagde norm. "Ik moet (...) de lat lager leggen." Voor mij een mooi signaal voor wat er aan de hand zou kunnen zijn. Bij ervaren stress kan de belastbaarheid immers fluctueren. De neiging is vaak om dan direct een kleiner glas te pakken, zodat het als vanzelf weer halfvol raakt. Symptoombestrijding optima forma. Maar ach, als iets tijdelijks, als pitstop, waarom niet?

Het is echter nooit de echte oplossing, zo is de ervaring. Want er bestaan de nodige verschillen tussen de vele zelfverklaarde perfectionisten onder ons. Er is namelijk een (1) prestatiegerichte kant en een (2) zelfkritische kant aan perfectionisme. Leg uit.

1. Prestatiegerichtheid: met een hoge standaard voor het eigen kunnen is natuurlijk helemaal niks mis. (Dit aan bijvoorbeeld alle lieve juffen die slimme kinderen aansporen minder veeleisend te zijn; gevaar voor centrale tendentie!) Sterker nog, ambitie kan je zelfs beschermen tegen een burn-out, omdat er een pro-actieve coping achter schuilt gaat! Dus het is niet de lat an-sich.

2. Zelfkritiek: als je jezelf te veel zorgen maakt over het maken van fouten (faalangst) dan is dat vaak een reflectie van een slecht inzicht in eigen kunnen en/of een negatief zelfbeeld. En daar zit dan de hulpvraag. Want als je niet voldoende realistisch weet wie je bent en wat je kan, dalen je prestaties, raak je vermoeid en vervreemd je van jezelf. 

Jezelf dan wijsmaken dat je eens moet leren tevreden te zijn of dat iets goed genoeg is, levert je dan onverkwikkelijk onvoldoende op.

Werk liever aan je flexibiliteit in het omgaan met tegenslagen en weerstand, zet in op 'effort' ofwel blijf kijken naar mogelijkheden en kansen en eveneens in mentale zin, je doorzettingsvermogen is een drijvende factor die echt onderscheidend kan zijn. 

Al met al, er is dus niks mis met een hoge lat. Het is soms even zoeken naar de balans in je gedrevenheid, meer niet. Blijf jezelf uitdagen, verveling is immers een ziekte... 

En voor eenieder die overweegt op faalangsttraining te gaan: stel jezelf in plaats daarvan eens de constructieve vraag: hoe wil ik zelf eigenlijk met mijn 'streven naar volmaaktheid' omgaan? Dat is echt iets anders dan sleutelen aan een vermeend te hoge lat.

Nervus Vagus

Naast onze emotionele en mentale energie is onze fysieke gesteldheid sterk mede bepalend voor ons algehele welzijn. Eenieder die geregeld sport weet dit, evenals getrainde beoefenaren van meditatie of yoga.

Voor de hand liggende ‘wat kan ik zelf doen’-tips die zorgen voor lichamelijke stressreductie zijn: de lange wandeling (de hond uitlaten telt niet), knuffelen (laat de oxytocine maar vloeien), lachen (hoe vaak lach je echt hardop?), massage, dansen en ook zingen, bijvoorbeeld in een koor of keihard in je eigen auto (karaoke is zo gek nog niet…). 

Wat daarnaast heel gemakkelijk in je dagelijkse routine is te integreren, is leren hoe buikademhaling werkt (o.a. diep in en lang uit). Kan je echt elke moment van de dag doen, het kalmeert direct. Wat de nervus vagus tevens stimuleert, is koud water in je gezicht, klats. Dat doet ook echt goed!

"Of all the things that matter, that really and truly matter, working more efficiently and getting more done, is not one of them." - Mike Dooley

Zo zie je maar weer, de polyvagaaltheorie is uitermate boeiend, want er is een hoop wat je kunt DOEN om meer ontspanning te ervaren. De kunst is vaak om er gerichte aandacht aan te geven. Uiteindelijk zal de beloning, dat wat het je oplevert, je echt overtuigen, niks anders. Daarna wordt het dan weer langzaam gewoonte :-)

Dat snap ik

Een schijnbaar terloopse reactie, maar niet per se altijd zonder gevolgen, de respons "dat snap ik" of "dat begrijp ik". Het zet vol in op begrip, op de veronderstelde behoefte van de ander begrepen te willen worden. Maar wat als dat nou net niet nodig is? 

In de theorie van de Non-Violent Communication (Marshall Rosenberg) is "intellectual understanding" een sta-in-de-weg voor het beoefenen van empathie. Begrip van iets hebben dat rechtstreeks voorkomt uit de kracht van logisch redeneren is immers iets anders dan aansluiten bij wat er bij de ander in het hier & nu leeft.

Out-of-sync. Ongewild, onbedoeld, maar uit-verbinding... 

We zetten met begeleiding en training massaal in op het idee cq. vraagstuk hoe we actief moeten verbinden, maar laten daarmee na werkelijk te zien dat we in den beginne feitelijk al in verbinding zijn! 

En dat we in wezen allemaal hetzelfde nastreven, dat er universele (!) psychologische behoeften bestaan die ons allemaal tot mens maken. 

Zo gedacht is verbinding zoeken slechts symptoombestrijding en zou onze aandacht en research eigenlijk moeten gaan naar hoe we telkenmale uit verbinding gaan. 

Wat gebeurt er in ons en wat doe je daarbij zelf? 

Was het een gedachte, een oordeel dat je afleidde? Een simpele associatie vanuit je eigen, per definitie beperkte, ervaring? Of reageer je vanuit ongemak, omdat ware gevoelens soms lastig zijn te verdragen?

We kunnen nog veel leren over wat we dagelijks doen, waarmee we zelf ongewenst de verbinding verbreken. Naast houding en non-verbale signalen, schept taal soms ook afstand. Natuurlijk is er een aantal evidente gedragingen te benoemen die het uit-verbinding-gaan faciliteren, zoals het maken van verwijten, het benoemen van labels of het dreigen met straf. Maar ben je je ook bewust van de meer subtiele vormen? 

Uiteindelijk voel je zelf of je met je energie bij de ander bent of bij jezelf. Laat ik je daar op uitdagen. Want dan is taal ook pas weer ondergeschikt. 

En als je met je energie bij de ander bent, komt er altijd wel dat magische moment dat er weerklank is. Je ziet elkaar wat langer in de ogen, er is een lach, een aanraking. Er zijn geen woorden meer nodig, er is 'gewoon' die alleszeggende stille blik. En is de verbinding hersteld.

Dierbaar

Eenieder die een dierbare heeft verloren weet dat gaandeweg de laatste weken voorgaand aan de overlijdensdatum er een vreemd soort onrust zich opdringt. 

Op een stille, maar natuurlijke, vanzelfsprekende manier vraagt de overledene, via het cyclische karakter van de jaarlijkse herdenking, zijn of haar aandacht.

Als ware het een behoefte aan contact, die ons via de kalender heel precies bereikt. "He he, ik ben er nog." Of liever: "Ook al ben ik weg, ik ben niet weg!" En dat elk jaar weer.

Het telkens doorleven van deze bijzondere periode biedt houvast, vertrouwdheid, geborgenheid en vooral blijvende troost. Allemaal heel welkome gevoelens.

En ook al komen er waarschijnlijk 'gewoon' weer verse tranen, je weet, het zijn de tranen van de eeuwige verbinding. Een reflectie van hoe diep iemand in je hart zit.

Dat is, ook voor vooral de rest van het jaar, uiteindelijk wel de betekenisvolle essentie.

Filosoferen met kinderen

Het blijft enorm dankbaar om af en toe met kinderen te filosoferen over de ‘grote’ thema’s van het leven. Afgelopen vrijdag in klas 3 (groep 5) van de vrije school hebben we samen onderzocht wat belangrijk is in vriendschap en hebben we heel veel vragen aan elkaar gesteld. 

Wat telkens resoneert is dat ze het leuk vinden, maar nog meer dat er zo ontzettend veel denkkracht in de kinderen zelf zit. Waar ik ze als gesprekleider altijd graag een voor een tevoorschijn luister, blijven ze me verbazen met uitspraken en wijsheden die laten zien dat ze met zoveel meer bezig zijn en ook al zoveel zijn. 

De vaak gangbare opvoedgedachte dat we ze klaar moeten stomen voor het echte werk als ze volwassen zijn, doet ze onvoldoende recht. Filosoferen is 'slechts' de kunst om dat wat in de mens leeft te wekken. Alle reden om ze wat vaker bloedserieus te nemen, nietwaar?

Hoezo kwetsbaar ?

Er is iets aan de hand met dat woord. Het houdt namelijk iets in stand wat het tegelijkertijd probeert af te breken. Althans, het wekt de stellige illusie dat het aan de ene kant waardeert dat iemand open en eerlijk is, dat het een zogeheten kracht is, maar daarnaast breekt het evenzo vaak zoveel muur tegelijk af, dat diezelfde ander zich geen raad weet met zoveel eerlijkheid. En dan volgt er uit eigen ongemak en onmacht al snel het label ‘kwetsbaar’…

Hoe maakt ‘je oprechte gevoelens laten blijken’ je kwetsbaar? In de zin dat je dan vatbaar(der) zou zijn om te kwetsen, om pijn te doen. Ik moet er echt over nadenken en dat zegt me genoeg. Kwetsbaarheid, ik gebruik het woord eigenlijk nooit; het wekt de schijn van een deugd, maar dan wel een beetje een domme. Wie laat nou zoveel van zichzelf zien? Je onvervulde behoeften worden door de ander al snel weer ingekleurd... 

Als ik er een continuüm (of voor de psychologen onder ons: een intern conflict) van zou maken, dan gloort aan het andere eind van kwetsbaarheid ongetwijfeld zelfbescherming op en daarmee rijst direct de vraag wat er eigenlijk allemaal beschermt dient te worden. Ego? Privacy? Heilige huisjes? Alles wat je zo zorgvuldig al die tijd hooghoudt?

Nee, dit is geen zwartwit pleidooi om je hele ziel en zaligheid in de openbaarheid te delen, maar wel om af en toe wakker te zijn op je eigen wapeningen. En je zo nu en dan af te vragen wat je er eigenlijk mee beoogt. Wat ben je aan het beschermen? Welke stukje mag of kan er nog niet gezien worden? En waarom niet?

Ooit schreef ik dat de sterkte van de man zich laat omschrijven door hoe gevoelig hij zich durft te tonen. (Dat geldt vanzelfsprekend ook voor vrouwen.) Ik geloof dat ik er nog steeds achter sta. Want als ik me uit, ben ik slechts in contact met wat me drijft of bezighoudt. En het laatste dat ik dan ben als ik uit het hart spreek, is kwetsbaar.

Heel de mens

"Eén vraag stelt iedereen wel, een goede vriend(in) stelt een tweede vraag en voor een derde moet je betalen."

Vandaag bestaat RBLC bedrijfspsychologie op de kop af 19 jaar (!) en kan ik verhalen over verschillende ontwikkelingen die gemaakt hebben waar we nu staan. Maar nog liever sta ik even stil bij de waarden die er altijd al waren en ook altijd zullen blijven. Professioneel gezien gaat het dan over kernwaarden van waaruit je werkt, maar ook die wil ik vandaag niet onderstrepen. 

Flink uitzoomend en kijkend naar mijn eigen drijfveren waarom ik elke keer opnieuw het gesprek aanga, is ook een ui die zichzelf in de tijd laat pellen. Dat start met ‘mensen willen helpen’, willen bijdragen aan persoonlijke processen, maar dat is nog niet zo diep. Het gaat al meer de goede kant op als het gaat om werkelijk zien en horen, echt empathisch luisteren en verbinden. Daarna komt het werken vanuit betekenis en hoe je waarde haalt uit ‘er zijn’. Want alle mentale modellen ten spijt, ik noem ze de ‘als inzicht vermomde vereenvoudigingen’, in de relatie die je aangaat zit alle waarde in de aandacht die je geeft, zowel op inhoud (expertise) als op vorm. En dat is zeker niet vanzelfsprekend in een buitenwereld, waar we in verschillende rollen die we aangaan telkens stukjes van onszelf representeren en het vervolgens van onszelf verliezen in een voldoende betekenisvolle integratie daarvan. 

Als ik het dan samenvat, het vliesje ui waar ik nu ben, zegt eigenlijk altijd “Jij bent van waarde!” Want er is altijd ruimte om de mens te blijven zien. Heel de mens.

Ongepolijst

Woorden doen er pas toe als er onvoldoende verbinding bestaat. 

Als er verbinding is, alles en iedereen ruimte ervaart, kan alles gezegd worden. Vrienden kunnen zo hard tegen elkaar lijken, maar bevestigen slechts hun onderlinge verstandhouding. Een sportteam is hierin een mooi voorbeeld; voor de buitenstaander gaat het er hard aan toe, maar de spelers weten wel beter. Het leert ons: geen scheldwoord is absoluut, de context bepaalt slechts de waarde. Maar wanneer is een scheldwoord dan wel enkel een illustratie van een verbroken verbinding?

Nadenken over communicatie, langs welke lijnen dat zou kunnen werken, het is onderdeel van mijn werk. Ook ik maak me daarmee soms schuldig aan een te hoge mate van zorgvuldigheid. Wetende dat woorden betekenis in zich dragen, communicatie kunnen bevorderen. Elk gevoel, elke behoefte, we oefenen er op los, om ons maar zo specifiek en volledig mogelijk te kunnen uiten. Meesters zijn we geworden, om maar gezien en gehoord te worden, we doen er alles voor. 

In deze tijden van woke blijkt echter in de praktijk dat we elkaar vooral meer en meer de maat zijn gaan nemen. Het staat in geen enkele vacature-tekst maar 'polariserend leiderschap' lijkt een behoorlijke marktwaarde te hebben...

Ondertussen hunker ik steeds vaker naar de liefdevolle ongepolijstheid van weleer. Niet op je hoede zijn, maar ongewapend zeggen wat je denkt en in je opkomt. Iemand met liefde een klootzak noemen, hoe lang is dat geleden? Of dat jij woordelijk ruw werd aangepakt, maar dat het ok was? Wetende dat het in de basis toch wel goed zit. Dat je credits hebt opgebouwd in de onderlinge samenwerking. Dat je allebei tegen een stootje kan. 

Zo is uitgescholden worden een compliment, een bevestiging van de vriendschap, van de verbinding, van het echte contact, in nabijheid en in het samenvallen van, al dan niet geheelde, grenzen. (Dit is ook wetenschappelijk onderbouwd, lees 2.6.2. Positive interpersonal functions.)

Onze collectieve lichtgeraaktheid is daarmee natuurlijk vooral een symptoom van onvoldoende verbinding, van te weinig samenspel. Laat het dan ook liever dáár over gaan, hoe we meer kunnen samenspelen, elkaar weer meer echt kunnen vinden en voeden.

Of ietsje scherper: let wat minder op je woorden en wat meer op de ander!